Desimtā palazīnsna

Ezze zmāninsnan stēisan āngin

Ēnturs

1. Zmāninsnas stēisan āngin pertiksnā.
2. Kāigi prūsai swentinna āngzdrjans.
3. Swentinsnas widāi.
4. Sta ast swajīngjan dīgi leītawjamans.
5. Delli gērbsenjai ezze stan.
6. Kasse paggan āngis pastānja tēt zmānintan?
7. Stēisan āngin sklaitawīdai zmāninsnas wīdai.
8. Stēisan āngin kaimalukisnā.
9. Ezze āngins sen raggans be krōnins.

§1. Ānkstais wārai prūsai laikāi aulemtans āngins per swentans be sklāitewingjai zmānina tennans, kāigi grēkai be rōminai, egiptīnai be īndai, be kitāi; adder stawīda blānda tikka, turri būtwei, stesse paggan: beggi Šaitāns enkaitinnwuns Ēwan turrintjai āngis wīdan, be tāns kwaitīwuns kāi zmānes zmāninlai tennan turrintjai stawīdan wīdan. Stesse paggan en tenesse teīsin āngis turri pastāttwei swentintan, kāigi ezze stan, tikrōmiskai bilāi Ursins en swāise Swentan pawīstin senrīnksenju¹, be īr egiptīnai turīwusis ālkans — pabilītans per draconia², beggi tenēi pabilīwusis āngin per divinissimum animal, dēiwiskans zwērins³. Stesse paggan aulemtāi pagāniskai kunnegai be kitawīdai auktāi rikaūtajai spārts kwaitīwusis, kāi tenēi pastāi laikātan per dēiwiskans, enwaidinna ikāigi tenēi pastāi gimtāi pra āngin, kāigi mazīngi skaitātun ezze Aleksāndran Debban⁴ be kittans. Teinū kiniskai kunnegai, kawīdai pastāi laikātai pra swāise pamestans kāigi dēiwiskai, ebwēlka si en drakōniskan nāgnan be tēt dāst audiēncijan winnatautiskamans tengīntinjamans⁵. Ezze Tibērijan, rōmiskan kēizerjan, skaitāimai, kāi tāns spārts zmānina āngin be subs ēda⁶ tennan.

§2.  Tēt prūsai zmānina angzdrjans, kawīdans tenēi, sklāit dwigubāsnan, prei pagaūsenjan swentina anga zūrgiskai zurgau, kāi waidīls tennan swentinlai. Adder kāi swentisnā preipallusi — widātan iz stan, kāi dabber šin mettan en Nadrāuwai, Skallawai be dīgi en Sūdawai eraīns ljūdis prūss en swāise buttu ni turri nikawīdan niswentintan gīwan, ni swarewīngi anga sta ast klenti, wērstjan, russ, skjāuri be t.t. anga īr arrjas, kāigi mazīngi skaitātun en sklaitīnsnai ezze prūsiskans wārans swentikans.

§3. Adder swentinsnā stēisan āngzdrjan, kāigi ebpeisāi Jōns Bretki en swāise manuskriptu⁷, audāi si tēt. Perwākauwuns waīdils anga māldeniks⁸, kawīds perpēda aīnan anga delli angzdrjas, staddan ebsteggja stallan, na stallan kārts⁹ sen pūwjan be pīwas krags pastānja dētan. Waīdils madli, be tenesmu madlintjai angzdris turri izlīztwei iz tenesse liškin be enlīztwei na stallan, staddan tāns [waīdils] dīwai zūrgi angzdrjan tikinna skirttan, adder angzdris lanza ikāigi nigīws, ikāi waīdils bilāi swāise madlans, kawīdas buwāi tūlan. Staddan āngzdris pastānja ebleītan sen pīwan iz stan kārtan, s.a. kjāsjan, panzdau tāns etkūmps skatta be, pa waīdilas palāipsan, preikāusina si prēi aulemtan ēdjan, staddan, tērpawintjai kekkulan, wartīna (— tennan) ezze stallu, be waīdils, etminīntjai deīktan, kwēi angzdris kwaitēi palāiktwei, be stan deīktan dīgi swentina sen swāise maldan. Kaddan angzdris palāika en swāise deīktu, staddan ljūdis be waīdils, be dabber kitāi seimīnai wesselina si be swentisnan wanginna sen pūwjans be kittans tuldīsnans.

§4. Stawīdans swentintans angzdrjans, sklāit prūsans, dīgi zmānina be leītawjai, be zemāitjai, dabber tūlan kwei tennan mazīngi aupaltun. Ezze stan bilāi ni tēr rikīs barōns Sigismund von Herberstein¹⁰, kawīds subs en Trākamans, leītawiskasmu mēstu nitāli ezze Wilnei widāi be erzināi. Dīgi Mātis Strijkōwskis anga Gwagnins en dēlu “Eurōpiska Sarmātija”¹¹; ikāi ainuntkwei palikka be teinū en Zemāitijai tēt drūktai endrūwintāi, kāi tenēi tikriskai mazzi izwakītun debīkan naūtin, ik ezze angzdrjamans etgērdautwei si, be stwi tenēi mīli autengīntun si prei dēininiskan izbandāsenjan.

§5. Pirzdau delli mettans en Īnstrapilis ebzūrgiskamans šlūzi wāiks, pertikkuns iz kāiman, lanzantin prēi meddjan per Jurbarkan. Tāns gērba sen tikriskans malkans kāigi faktan, kāi en stesmu ebzūrgisku delli kāimai, ikāi spārts kliptinai, wis dabber turri waīdilan, kawīds pastānja bilītan per mānenikan (monininks) (pertīnka ezze moniu anga maniau “(as) papresta, waīda”). Stan en aulemtan kēsman, adder jaūku en wassaran anga assanin, senrīnka zmānins sen aulemtan zentlan, sen aulemtans māgiskans maldans senrīnka delli angzdrjans be burja tennans sen aulemtans stebullans. Staddan na stallan pēda di pūwjans be ēdjans, be angzdrjamans dīgi ebsteggja sklāitiskan deīktan be dēt daddan; be kaddan tenēi pa pagattawinusjan lubban, kawīda dīgi pastānja ebstegtan, enlīzja na stallan be stwen, pa māldininkas kwāitan, kāusina wissans ēdjans, staddan pagaūnja si sta pujā be wanginna si lāimiskai pūjantjai. Wangīnuns pūjan eraīns delīkasimiks turri etwirai gērbtun waīdilu: kasse paggan tāns bēi wārgan, kas tenesmu segīwuns wārgan be tennan enwargēi be kawīdan wārgan tāns kwaitēi segītun swāise enwargītaju. Ik tēr ainunts wīrst kwaitīwuns pagadīntun arrjan, staddan waidīls imma angzdrjan en abbans rānkans, be etkūmps burja tennan, etkūmps bilāi delli swāise māgiskans madlans be staddan mitāi tennan en wartellin anga en langstan winnan, iztarīntjai: «Szmirsƶ̀t per esƶ̀e», sta ast “jaīs pra zemmin”. Be staddan stesse zmānes ruggjai be kitāi arrjai en laūku wīrst būwusis pagadīntan sen kēitaran anga ainuntkawīdans škūdintajans. Ik waidīls iztarēi: «Sƶ̀miksƶ̀t per arrůda?», staddan arrjan rezērwis būlai pagadīntan, ik iztarēi: «Szmiksƶ̀t per twartus?», staddan tēt pekku aulaūlai be t.t. Kawīdai dabber rittus pastānja segītan paminīts wāiks ni paminijja. Iz stan widātan, kāi wāra pagānibi en stēimans deīktamans dabber ni bēi pernaikīntan. Adder stas [burrewis] bēi Ƶaltonis, sta ast “stēisan angzdrjan waīstajs”¹⁴.

§6. Adder tikslan kasse paggan prūsai tēr spārtai pawērtina āngins, sklāit dwigubāsnan, bēi en stawīdamans retawīngjamans prēipaljans, kāigi māise, ānkstais gērbts pra Dīwuljan¹⁵, gērbsenis ezze āngin ligzdan en Labjawai¹⁶, en stawīdamans prēipaljamans  zmānes minijja ezze sta be kittan. Prūsai mēriwusis, kāi arwiskai prawerēi nadirītwei kīrsa subbans āngins. Kāigi mennei izgūbi kirdītun ezze aīnasmu zemāitju, sen kawīdan bilīwuns en Wīšwilei¹⁷, en Rangānis skrittei, en Skallawai, tenēi zmānina āngins, be stwi kasse paggan: Āngin dēiws, bilīwuns tāns, dāi angimmans stan, ka ni dāi kitēimans zwerimmans, — sklāits wisawīdiskans ōrganans izwinandau, tenā mazzi tēt dīwai repītwei be prēipaus bīgtwei kāigi tēr mazzi kitāi zwerrjai sen swāise plāugzdans, skreīljans be naggins, tēr en angimmans turri sargātun si nijāukus āustabawingis (pa tenēisan wīrdans — dēiwisks) naseīlis, kawīds tennan gunna. Āngis subbas ni aulaūja, ik tēr ni wīrst būwus tēt, kāi tennas pastānja galīntan anga kitāi zwērjai galīna tennans, beggi eraīnan mettan tennas wis pastānja māldas, ebwēlkantjai anga auwēlkantjai wāran kjaūtan. Tēt bilīwuns stas zemāits, ik ka nika kwaitīntjai tū widāi āngin, sta turri būtwei zentlan, kāi tū wīrst turīwuns izpalsenjan. Āustabawuns stesse wāras zemāitas rēpausenjan paggan, as etminijja ka as skaitāwuns ainuntkadāi en Ōrdenas krōnikei iz Tenesse Praswāikstistas rikkijas Dietrieh von Tettau¹⁸, Prūsiskas kāncleras bibliōtikin. Galindjai, kwaitīwusis enlīztwei sen karregan en Mazzawan, en pussideinan etdwīsi si be widāi, kāi prēi tennan pra azzaran plūja angzdris. Tenēi pagaūwa krīkstwei ezze izpālsenjan, iztārintjai: “Nūse dēiws Patrīmps¹⁹ ast sēn mans! Etskīmai, ēimai ēmpersin!”; tūrintjai spārtan nadruwīsnan, tenēi jāt en Mazzawan, erkarjaūja dīgi labbans zmānins. Adder kaddan etwārtai wartīnusis tenēi spārts jautta sārgiskai, tūlan iz tennans mazūrai galinna.

§7. Ikāi āngins ni zmānina di ainawīdai. Buttai angzdrjai pastānja laikātan prei stabnjan anga en buttas lunki. Aīnas iz tennans pastānja maitātan en anzanamans, be en aulemtan kēsman tennas pastānja kāimalukitan. Stāns āngzdrjans teīsina tūls gennas, kaddan wartinna si prei Lāiman²⁰ kāigi prei zmānes wēisewingiskas be gīmsenjas dēiwin²¹ — tenā turēi zurgautwei, kāi wīrai būlai diwāi en zurgausnai per malnīkans be stawīdai paliklai. Be en tenesse zmānjan laikāi di angzdrjans. Buttas angzdrjai pastāi maitātai sen daddan be preistalīwingjans ēdjans per tennans, ikāi en assanin, jaūku waīdils anga, kaddan tāns ni ast, ljūdis, ikāi tēr biskin waīduns pagāniskans pawīstins, turēi sen waīstans tenesmu maldans izwiltun angzdrjan iz tenesse miggi²² (tēt tenēi bilāi per angzdrjas ligzdan), kāi tāns parepīlai ērgi stallan. Adder stals turri būtwei kraūts sen wisawīdiskans ēdjans, sklāit stan, ezze stallu ērgi tallun gaīls kekkuls turēi kartwei, sen tenesse pagalban angzdris turri enlīztwei na stallan, deznimai dīgi gardautun dētan lāndan na stallan anga mazzais tennan preikāusintun si. Be sta bēi zentlan, kāi ljūdis be tenesse buttan wissan mettan wīrst turīwuns izpālsenjan. Adder ik waīdils ni mazēi izwiltun angzdrjans iz tenēisan ligzdan, sta bēi zentlan, kāi ljūdis be tenesse buttan wīrst turīwuns nideiwūtiskan stan mettan: anga tenesmu, anga seimīnamans, pekku anga laūkamans. Adder teinū stwi mes turrimai wis mazzais stawīdans ermērisnans, beggi stawīdans waidīlans anga angzdrjan burrewjans turītun en wisēimans prūsiskas Leītawas deīktans nimazīngi.

§8. Aulemtāi zmānes en wassaran laukijja angzdrjans, gābi tennans gīwans be sen tennans drazza wissans russas kērmenes delīkans, mērintjai, kāi staddan russai labbai wīrst gūbusis en rānkan²³. Adder ik angzdrjai subbai wāisina si en staldu, staddan tenēi ni pastānja izgūntan, adder tenēi pastānja palaīstan nikausintāi en swāise ligzdamans. Adder ik tenēi endirēi, kāi angzdris wāngraui prei klentis wūdmen be dīt daddan, mēri kāi sta ast izpalsenjas zentlan, beggi tenēi endēlbi en galwan — kwei ast angzdris, stwen izpalsenis be deiwūtiskan.

§9. Tūlan iz tennans spārts kwaitēi āngins sen raggans, kawīdans tenēi mazzi gabtun sen drīmbjan, dētun tennan stwen, kwei buwāi stawīdas āngis. Tenēi druwēi, kāi stawīdas āngis turri debīkan spārtan pēstun deiwūtiskan²⁴, adder ezze stawīdan āngin zmānisnan mazīngi skaitātun prei Jūlijan Cēzarjan Skaligeran.

1. En ōriginalu.: Ursin[us] in Analect[is]
Prātorius autenginna prēi: L. 1, c. 6, pag. 7. et seqq.
[Ursinus, Ioannes Henricus, Analectorum sacrorum libri sex […], Hermsdorffii, 1658; 1668.]
2. Autengīnsenis prēi: Horus Lib. 1. Hieroglyph.
[Horus, Apollo — Horappolo, q. ex. multies ed.: Hieroglyphica de sacris notis […] libri dio com versione Jo. Merceri, Paris, 1548; Heroglyphica de sacris notis et sculpturis, interpr. Joh. Mercerus, Paris, 1551; Bildschrift oder entworffene Wahrzeichen dero die uhralten Aegyptiers […] geprauch habend, Basel, 1554; Hieroglyphica de sacris aegyptiorum notis, Paris, 1574; Hieroglyphica, a Dav. Hoeschelio illustr[ata], Augusta, 1595; Selecta Hieroglyphica, [s.l.], 1597.] — en ōriginali nika ni ast ezze stan, adder ast ezze āngis be kunnegas sēisnan.
3. Autengīnsenis prēi: Euseb. Lib. 1. Praepar. c. ultim. [et] Lib. 2. c. 3.
[Eusebius, Pamphili, Evangelica praeparatio […], Coloniae, 1688.]
4. En ōriginalu: vom Alexandro Magno
Prātorius autenginna prēi Plutarchus de Tac. Alex. Or. 2.
[Plutarchus, q. ex multies ed.: Vitae comparate illustirum virorum, Lugdunum, 1548; 1560; 1562; Francofurtum, 1600; Leben […] der herrlischsten Männer […], Frankfurt am M., 1616.]
Perwaidinnasi, kāi tāns peisāi ezze stan izraūsenin:
«Bilāi di, kāi Filīps aumetti stan akkin, sen kawīdan tāns, endirīntjai pra wartellis spīltan, widāi dēiwan, migīwusin turrintjai āngis wīdan sen swāise gennan. Kāigi bilai Erastofēns: Ōlimpiada, pagar līsantjai Aleksāndran en karregan, tenesmu ainasmu gērdawusi tenesse gīmsenjas kliptan be spārts madlīwusi, kāi tāns ni aumeslai swāise gīmsenjas debbiskan».
5. Prātorius perwaidinnas autenginna prēi Pigafett[us], L. 3, c.2.
[Pigaffeta, ? Filipus possib. cit. ex. Maiolus, Simon, q. ex multis ed.: Dies caniculares hoc est colloqia tria et viginti physica, nova et penitus admiranda ac summa iucunditate concinnata, Ursellis, 1600; Moguntia, 1607; 1610-1613; Colonia, 1607-1608; Moguntia, 1614; 1615; Dierum canicularium tomi VII. Ed. 2, Frankofurti, 1642; cap. 2.]
Mazīngi bilāi ezze:
«Panzdau tāns enēit en āngis ēntran, bilīwusjan per “naga”, teīktan sen nidruwīminan rikīwiskan be dētan en ukadebbikasmu rūmas padwarrju. Rikīs be tenesse gennas enēit ēntran, tēt niainunts ni waīda tikriskai kas iz tennans ast tikrisks rikīs. En amzjan tāns dirēi pra debīkan stīklan, kawīda ast en āngis kreklu».
6. Autengīnsenis prēi: Camerar, hor. Suec. Cent. 2, c. 9, pm. 31, seqq.
[Cammerarius, Philippus, q. ex multies ed.: Operae horarum subcisivarum, sive meditationes historicae […] centuria, Frankofurti, 1625-1642; 1644; 1644-1650; 1658; 1685.]
7. Mazīngi tāns bilāi ezze aumestans delīkans stesse Chronicon des Landes Preussen. 
8. En ōriginalu: Maldininks
9. En ōriginalu:  Kauszel
10. Autengīnsenis prēi: In Comm. Rer. Muscov. pm. 84
[Herberstein, Sigismundus, Rerum Moscoviticarum commentarii […] Vide b (48).]
Dirēis Herberšteinan, kwēi tāns peisāi ezze swāise pintegan en Trākamans (lēit. Trakai, miks. Traken, pōl. Troki):
«Stwen (en stawīdamans ainaseīlingjamans deīktans) be teinū ast tūlan pagānai (aināi zmānina pannu, kitāi -— garrjans, be saūlin be mēnikan; ast be stawīdai), kawīdai maitāi en swāise būtamans [ikāigi penātans] aulemtans āngins turīntjans keturrins [īnsans] lāpans, palīgu isturēitamans (tēr debīkaisis), dīgi turīntjans kīrsnan instrawan kērmenin, ni mazzais nikāi trīs pēdas stesse ilgas; tenēi bilītan per Giwoites (giowites — tēr!). En aulēmtans dēinans tenēi segēi “auskistīskans” rittuns en buttamans be, kaddan āngis izlīzja prei dēwusjan ēdan, staddan pastippa seimī bijjas paggan lānkja si tenēimans ikāi tenēi, sātwinusis si, ni wīrst kāimawartina si en swāise deīktan (kitāi bilāi tennans per Jastzuka, kitawīdai — Szmya. Tenēi turri aulemtan kēsman, kaddan tenēi maitāi swāise dēiwans; en buttas sirdu dētan daddan, be subbai tenēi sīnda na klupstins na sāstans; stwi tīnka āngs be snākstja zmānjamans, kāigi ernērtusi zansī, — be staddan zmānes madli tenessei be lānkja si tenessei turīntjai bijjan). Ik tenēi turri ainuntkawīdan nideiwūtiskan, tenēi mēri, kāi wārgai maitāi be laīdja en swāise buttans buttas dēiwibin [āngin]».
11. En ōriginalu: Sarmatia Europaea. Stwi tāns bilāi ezze Sarmatiae Europeae descriptio.
12. Miks. Insterburg, pōl. Wystruć, leīt. Įsrūtis, teinū Черхняховск.
13. En ōriginalu: Littawisch Georgenburg. Leīt. Jurbarkas. Maskōwitiskai ērgi 1917 m. Юрбург.
14. En ōriginalu: Schlangen-Meister, s.a. mazzi būtwei be “lūdis”, be t.t.
15. En ōriginalu: Dywullis.
16. En ōriginalu: Labiaw. Miks. Labiau, leīt. Labguva, teinū Полесск.
17. En ōriginalu: Wiesƶ̀will.
18. En ōriginalu: Joh. Dietr. von Tettau.
19. En ōriginalu:  Padrympus.
20. En ōriginalu:  Laimele.
21. En ōriginalu: alß eine Göttin der Geburt undt Fruchbahrkeit der Menschen.
22. Etimolōgiskai sēitan sen prūsiskan pretēritas particīpan enmigguns III 81₂₂; leīt. įmigęs; prūs. ismigē III 101₁₃, leīt. dial. išmigo.
23. En ōriginalu: zur hand gehen.
24. Autengīnsenis prēi: Vide h. lib, p. 17.
[Msc. Prätorius, Matthäys, Deliciae Prussicae, oder Preussische Schaub¨hne, lib. 4, cap 5.]
25. Autengīnsenis prēi: Scalig. in Sub Tit. ad Cardan Exerc. 83. Sec: 2 et Gerhard Joh. Vossig L. 4 de Orig. et Progres. idolatr. c. 63
[Scaliger, Iulius Caesar, Exotericarum exercitationum liber XV. De subtilitate […], Hanoviae, 1634; Francofurti, 1665;
Vossius, Gerardus, possib. Duo tractatus […] de historicis Latinis […] et Graecis, Francofurti ad M., 1677.]

Mātis Prātorius